تجلّی حضور موفق زن بختیاری؛ در عرصه زندگی؛ فرهنگ و سیاست
عبّاس قنبری عُدیوی[۱]
چکیده:
بختیاری قسمتی از تمدّن و فرهنگ لرتباران زاگرس نشین ایران است که از دیرباز در محدوده‌ی گسترده‌ای از ناحیه زاگرس میانی استقرار دارد. قوم بختیاری در مرکز، جنوب و جنوب غربی ایران در قلمرو استان‌های چهارمحال و بختیاری، لرستان، اصفهان، مرکزی و خوزستان به صورت عمده و تاریخی حضور دارد و گروه‌هایی از ایشان نیز در چندین استان کشور به صورت مهاجرت‌های خودخواسته (اختیاری) یا دیگر خواسته (اجباری و تبعید) ساکن هستند. هم اکنون بختیاری‌ها به سه صورت شهری، روستایی و عشایری (کوچگری) در کشور زندگی می‌کنند. زیست عشایری-روستایی ایشان مبتنی بر اقتصاد کشاورزی-دامداری و یا تولید سنتی است که بخش عمده‌ای از آن، بر عهده زنان است. تجلی و حضور زن در زندگی مادّی و غیر مادّی بختیاری‌ها به روایت پژوهش‌های کتابخانه‌ای-میدانی و هم چنین تحلیل برخی از شرایط زیستی و فرهنگی این مردم به استناد تاریخ و آثار جهانگردان، ایران شناسان داخلی و خارجی در این نوشتار مد نظر مولف است. بررسی و مطالعه ایران شناختی زن در فرهنگ معاصِر و ارایه نمونه‌هایی از الگوهای فرهنگی، تمدنی و آفریده‌های ادبی زنان بختیاری، مورد پژوهش قرار می‌گیرد.
کلید واژه:بختیاری- زن- فرهنگ- تمدن اسلامی- ادبیات عامه- عشایر ایران- لرهای ایران- سیاست.
مقدمه:
بختیاری‌ها در جامعه و نظام اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ایران، نقش موثر و مفیدی داشته و دارند. ایشان با سه شکل شهری، روستایی و عشایری در بخشی از زاگرس میانی و در قلمرو استان‌های خوزستان، اصفهان، لرستان، مرکزی و چهارمحال و بختیاری، زندگی می‌کنند. کوچ و جابجایی فصلی بخشی از زندگی و محور اصلی فعالیت و کار این جامعه، برمبنای زیست دامداری-کشاورزی است. گونه‌ای از زیست اجتماعی که مبتنی بر اقتصاد ایلی و تامین نیازهای خانوار و فروش مازاد آن، به بازار ملی است. نقش اعضاء خانواده و به ویژه زنان در این نوع زندگی حایز توجّه و اهمیّت است.
جامعه‌ی عشایری ایران، بخشی از جوامع سه‌گانه‌ی ملّی است، که در کنار جوامع شهری و روستایی، نظامی ریشه‌دار در فرهنگ و تاریخ کشور دارد. جامعه از دید محققان «جامعه عبارت است از هویّتی مستقل، ناشی از گِرد هم جمع شدن مجموعه‌ای از افراد انسانی در کنار هم به دلایل گوناگون؛ چون خویشاوندی و جغرافیایی و… برای مدتی نسبتاً زیاد» (ربانی- شاهنوشی، ۱۳۸۵: ۲۴). منظور ما از جامعه‌ی عشایری بختیاری ساختاری از جامعه‌های مورد نظر است که براساس نوع و شرایط زندگی و اقلیم به طور منظم از ناحیه‌ای به ناحیه‌ی دیگر (گرم‌سیر و سردسیر و یا ییلاق و قشلاق) کوچ می‌کنند. کوچ، به عنوان عنصر مهم و کلیدی زندگی عشایر ایران، بر مدار استفاده از مرتع و چراگاه برای تعلیف دام‌ها و احشام استوار است تا ضمن تامین قوتِ خانواده، در اقتصاد کشور نیز تاثیرگذار باشد.
با توجّه به تغییر فصول و هم‌چنین، نیاز دام و احشام به مواد غذایی، جابجایی اجباری یا همان کوچ انجام می‌شود. «کوچ از نظر مسافت به کوچ کوتاه و بلند تقسیم می‌شود و از نظر ارتفاع، کوچ را به افقی و عمودی تقسیم می‌کنند» (همان: ۱۰۲). برخی نیز کوچ «دَوَرانی» را که مجموعی از کوچ افقی و عمودی است، بیان می‌کنند. در جامعه‌ی عشایری چون هر جامعه‌ی دیگری نهادهای اجتماعی وجود دارد. بنا به نظر متخصصان «نهاد اجتماعی عبارت است از روابط مستمر برای رفع یک نیاز» (همان: ۵۷). هر جامعه‌ای که بخواهد زنده باشد باید بتواند نیازهای گوناگون خود را برطرف سازد، روابطی که سبب برطرف نمودن نیازهای انسان می‌شود، «نهاد» نامیده می‌شود. بر همین اساس نهادهای اولیّه (چون خانواده) و ثانویّه (چون آموزشی و تربیتی) به وجود می آید. این نهادها بر مدار نیازهای زیستی و هم‌چنین امور اجتماعی-فرهنگی کارکردهای مختلف و متنوّعی دارند. در جامعه‌ی عشایری هم نهادهای اجتماعی کارکرد مهمّی ایفا می‌کنند که افراد آن جامعه در پیوند با یکدیگر برای برطرف نمودن نیازهای مادی و معنوی خویش تلاش می‌کنند. جامعه‌ی عشایری بختیاری ریشه در تاریخ، فرهنگ، ادبیات ایران زمین دارد. نقش آفرینی ایشان در عرصه‌های تولیدی و اقتصادی، سیاسی و اجتماعی و حتی مرزداری و دفاع از کشور در برهه‌های حساس، ویژگی بارز مطالعات این مردم در سده‌ها و دهه‌های اخیر است. مردان بختیاری در عین این‌که دامداران و کشاورزانِ خِبره و توانایی هستند؛ در حوزه اقتصاد، سیاست و امور دفاعی و نظامی هم کاردان و کارآگاه هستند. زنان این جامعه هم به عنوان رکنی مهمّ در فعّالیّت‌های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی حضوری پویا و پایا دارند. بررسی نقش و کارکرد زن در جامعه‌ی ایرانی و به ویژه عشایر بختیاری، فراتر از این نوشتار است؛ از این رو به جایگاه و نقش زن بختیاری در جامعه‌ی ایرانی؛ می‌پردازیم. به استناد مطالعه‌های گسترده می‌توان گفت زن در جامعه‌ی عشایری کشور و به طور خاص، بختیاری، کارکرد و نقش‌های دشوار، متنوّع و پیچیده ی زیر را عهده دار است:
- آفریننده میراث معنوی و فرهنگی ایران زمین؛
- آموزشیار فرهنگ، هنر، فولکلور و ادب قومی؛
- آموزگار و مربّی صنعت و حرفه بومی در عرصه‌های اقتصاد عشایری؛
- زن، مدافع حریم خانواده؛
- عنصر اصلی تولید در حوزه‌های صنایع محلی، کشاورزی، دامداری و…؛
- مادر فرزندان و مربی رفتاری آن‌ها؛
- مدیر و برنامه‌ریز فعّالیّت‌های اجتماعی خانواده؛
- معلّم فرهنگ و انتقال دهنده میراث فرهنگی مادی و معنوی جامعه ی عشایر؛
- میراث‌دار فرهنگ و تاریخ کشور؛
- همسر، متمم و شریک زندگی مرد؛
- یار و یاور فعّالیّت‌های اجتماعی-اقتصادی مرد؛
- نیروی رزمنده و مدافع کشور.
[۱] – دکترای زبان و ادبیات فارسی (ادبیات عامه) و مدرس دانشگاه فرهنگیان- odivi46@yahoo.com
سرپرست بنیاد ایران شناسی شعبه چهارمحال و بختیاری
ادامه دارد…
مرسی از این مقاله خوب
ممنون بابت به اشتراک گذاری نظرتان
به افتخار همه زنان بختیاری
ممنون بابت به اشتراک گذاشتن نظرتون